13.05.2015

Analiza mowy Piotra do pogan (Dz 10:34-43)


34 Piotr zaś otworzył usta i rzekł: Teraz pojmuję naprawdę, że Bóg nie ma względu na osobę, 35 lecz w każdym narodzie miły mu jest ten, kto się go boi i sprawiedliwie postępuje. 36 Posłał On synom izraelskim Słowo, zwiastując dobrą nowinę o pokoju przez Jezusa Chrystusa; On to jest Panem wszystkich. 37 Wy wiecie, co się działo po całej Judei, począwszy od Galilei, po chrzcie, który głosił Jan  38 o Jezusie z Nazaretu, jak Bóg namaścił go Duchem Świętym i mocą, jak chodził, czyniąc dobrze i uzdrawiając wszystkich opętanych przez diabła, bo Bóg był z nim. 39 A my jesteśmy świadkami tego wszystkiego, co uczynił w ziemi żydowskiej i w Jerozolimie; jego to zabili, zawiesiwszy na drzewie. 40 Ale Bóg wzbudził go trzeciego dnia i dozwolił mu się objawić. 41 Nie całemu ludowi, lecz świadkom uprzednio wybranym przez Boga, nam, którzy z nim jedliśmy i piliśmy po jego zmartwychwstaniu. 42 Przykazał nam też, abyśmy ludowi głosili i składali świadectwo, że On jest ustanowionym przez Boga sędzią żywych i umarłych. 43 O nim to świadczą wszyscy prorocy, iż każdy, kto w niego wierzy, dostąpi odpuszczenia grzechów przez imię jego.

Wstęp do trzeciej mowy Piotra
Trzecia mowa Piotra w domu Korneliusza jest poprzedzona okolicznościami przygotowanymi przez Boga, umożliwiającymi nawrócenie poganom i objawienie w pełni Bożego planu zbawienia dla świata. Piotr udaje się do domu pobożnego Korneliusza, rzymskiego oficera, który przysyła do Piotra wysłanników. Apostoł wcześniej zostaje przygotowany przez Boga na późniejsze wydarzenia, przez widzenie i zapewnienia Ducha Świętego, by bez obaw udać się do domu poganina. Barclay wyjaśnia, że takie przygotowanie było niezbędne, bo Żydzi nie przystawali z poganami i uważali ich za nieczystych[1]. „Prawowierny Żyd nie wchodził w kontakt z poganinem, a nawet z Żydem nieprzestrzegającym Zakonu”[2].
            Głównym tematem trzeciej mowy Piotra jak poprzednio jest osoba Jezusa Chrystusa, Jego służba pełna spektakularnych cudów i znaków, śmierć i zmartwychwstanie. Jezus jest przedstawiony jako Pan wszystkich, źródło pokoju z Bogiem i ustanowiony Sędzia wszystkich ludzi. Wizja Chrystusa jako Pana świata i sędziego przedstawiona w kazaniu Piotra jest szersza niż w poprzednich jego przemowach. Mniej jest odwołań do proroctw Starego Testamentu. Z pewnością wynika to z rodzaju słuchaczy do jakich przesłanie jest kierowane. Żydzi przywiązywali dużą wagę do wypełnienia pisma, poganom natomiast żydowskie Pisma mogły niewiele mówić. Z tego powodu Jezus jest przedstawiony bardziej jako jedyny Pan i Sędzia świata.

 Zbawienie dla wszystkich
            Pod wpływem wcześniejszych wydarzeń i wizji Piotr doszedł do wniosku, że wobec Boga wszyscy są równi. Jak pisze Werner de Boor, Piotr pojął dogłębnie swoje wcześniejsze widzenie i zrozumiał, że nie chodziło o czystość pokarmów (Dz 10:11 – 16), ale o ludzi pochodzenia pogańskiego[3].  Takie przygotowanie kościoła przez Boga na przyjęcie pogan było niezbędne ze względu na podział, jaki Żydzi dzielili ludzi. Poganie, bowiem byli uważani przez Żydów za nieczystych, a prawo żydowskie zabraniało nawet przebywania w domu poganina (Dz 10:28). Dobra nowina o Mesjaszu Jezusie jest o wiele bardziej uniwersalna niż wcześniej myśleli uczniowie. Zapowiedzi tego były już w Starym Testamencie (Iz 49:6, 42:6, 11:10), ale dopiero teraz wobec powyższych wydarzeń uczniowie zaczynają to dostrzegać. Bóg kreśli przed nimi plan zbawienia świata, a nie tylko jednego narodu. Wprawdzie zbawienie przyszło od Żydów (J 4:22) ale jego zasięg jest globalny. Również poganom Jezus jest przedstawiony jako Zbawiciel, ale słowa Jezus Chrystus w (w. 36) nie odnoszą się do tytułu Jezusa, ale są użyte w formie Jego imienia. Także wcześniejsze stwierdzenie „posłał On synom izraelskim słowo” nie odnosi się do Jezusa jako „Słowa” jak w przypadku Ewangelii Jana 1:1 gdzie Jezus jest nazwany „Słowem Boga” ale do nauki którą Chrystus zwiastował. Nauczanie o Jezusie Chrystusie przynosi pokój miedzy ludźmi, a Bogiem[4]. Charakter przekazywanej treści przez Piotra nieznacznie uległ zmianie. Poselstwo się nie zmieniło, ale akcent położony jest na Jezusa, który jest zbawicielem wszystkich nie tylko narodu Izraelskiego. Jak zauważa Gryglewicz Jezus jest przedstawiony, jako uwielbiony Pan, a jego władza rozciąga się nad wszystkim ludźmi zarówno Żydami jak i poganami[5].

Znaczenie tytułu „Pan” (Kurios) w kontekście trzeciej mowy Piotra
Wydaje się, że znaczenie tytułu Pan w trzeciej mowie Piotra jest użyte z naciskiem na jego sędziowską funkcje, do czego będzie odniesienie w dalszej części kazania (w. 42). Jezus jest wyniesionym Panem na prawicę Bożą, skąd panuje nad całym światem (Dz 10:42), a Jego panowanie rozciąga się nad wszystkimi narodami. Takie pojmowanie panowania było przypisywane w Starym Testamencie tylko Bogu i wyrażało dostojeństwo, cześć, moc i władzę[6]. Bóg sprawuje obecnie swoją władzę nad światem przez swojego Syna, którym Jest zmartwychwstały Jezus Chrystus. On także otrzymał prawo sądu nad każdym człowiekiem, „jest ustanowionym sędzią żywych i umarłych” (Dz 10:42, 17:31). Nazwanie przez Piotra Jezusa Panem podkreśla Jego władzę nad wszelką władzą ziemską. To nie cesarz ówcześnie sprawujący władzę jest panem, czy jakikolwiek inny władca ziemski i nie jemu słuchający winni są posłuszeństwo. To wywyższony Jezus oczekuje od każdego człowieka podporządkowania i czynienia Jego woli, bo przybliża się dzień, kiedy będzie sądził świat (17:31).
            W późniejszym okresie nauka o panowaniu Jezusa została rozwinięta. Ap. Paweł mocno podkreśla fakt sprawowania władzy przez Jezusa w 1Koryntain 8:6 lub podczas kazania na Areopagu (Dz 17:31). Z pewnością, nazywanie Jezusa Panem mocniej przemawiało do pogan niż inne tytuły chrystologiczne. W ten sposób Jezus był wyróżniony pośród innych tzw. panów, czy bogów, w których poganie wierzyli. Chrześcijaństwo weszło w kręgi kulturowe gdzie tytułu „Pan” używano w stosunku do różnych pogańskich bóstw, które wymagały czci i posłuszeństwa[7].  Tak, więc w tym kontekście nazywanie Jezusa „Panem” było bardzo wymowne i uniwersalne, stawiało osobę Jezusa na pierwszym miejscu wyżej od ziemskich władców i bogów.
            Dla Izraelity, którym był Piotr, użycie tytułu „Pan” w odniesieniu do Jezusa musiało nieść ze sobą znaczenie Boga Starego Testamentu. Już w swojej pierwszej mowie Piotr używa zarezerwowanego Imienia „Pan” w Ks. Joela w stosunku do Jezusa (Dz 2:21). Jezus jest Panem, przez którego przychodzi zbawienie i odpuszczenie grzechów.  Jak stwierdza Roy B. Zuck „wymowność tego tytuły staje się jasna, jeśli zwrócimy uwagę, jak wiele fragmentów wspomina o ludziach wierzących w Pana (Dz 5:14, 9:42, 16:30 – 31, 18:8, 20:21)”[8]. Wyznanie to stwierdza, że Jezus ma moc nas zbawić i jest godzien wszelkiej czci i chwały[9]. Wyznając Panem Jezusa wierzymy w Boga Abrahama Izaaka i Jakuba, Boga Mojżesza i proroków[10]. W tym wyznaniu jest akcent wyłączności Jezusa na pośrednictwo między Bogiem, a ludźmi, nie ma innej takiej osoby jak Jezus „On jest Panem wszystkich” (houtos esti Kurios pas) (Dz 10:36, 4:12). „Tytuł Kyrios oznacza również boską godność Chrystusa”[11]. Jak zauważa Gryglewicz pierwsi chrześcijanie byli surowymi monoteistami i sprzeciwiali się wywyższaniu człowieka, a jednak w Jezusie widzieli tego samego Boga, co w Bogu Ojcu[12].
             Należy jeszcze wspomnieć o charakterze eschatologicznym użytego tytułu „Pan” w kazaniu Piotra. Jezus jest „Panem” wyniesionym i uwielbionym, z którym jest Bóg i do którego Bóg się przyznawał przez całą Jego ziemską służbę. Jego panowanie zostało potwierdzone przez zmartwychwstanie i wniebowstąpienie. Obecnie Jezus będąc w niebie po prawicy Boga panuje niewidzialnie nad wszystkimi narodami (Mt 28:18), ale w odpowiednim czasie objawi się jako sędzia wszystkich (Dz 10:42, Dz 17:31). Dlatego poselstwo ewangelii (dobrej nowiny) dotyczy wszystkich, wiara w Jezusa przynosi odpuszczenie grzechów i pokój z Bogiem, cały świat będzie musiał zdać sprawę przed „Panem” którym Jest Jezus. Nawet ci, którzy w niego nie wierzą podlegają Jego władzy i sędziowskiej funkcji.   

Jezus jako pomazaniec (Chrystus) w kontekście trzeciej mowy Piotra
Treści przekazywane prze Piotra nie były zupełnie obce słuchaczom, Mieszkańcy Cezarei musieli wcześniej słyszeć o Jezusie (w. 37). Jezus od momentu chrztu Jana (Mt 3,16) aż do chwili pojmania i ukrzyżowania prowadził aktywną służbę. Rozmach jego działania był na tyle duży, że słyszano o Nim również w okolicach Judei i Galilei. Z pewnością do tak wielkiego rozgłosu przyczyniały się cuda i różne spektakularne przejawy mocy, które Bóg czynił przez Jego ręce (w. 38). To potwierdzało godność mesjańską Jezusa z Nazaretu i to, że Bóg przyznawał się do Niego. Oczywiście to nie znaczy, że Jezus otrzymał Ducha Świętego dopiero po chrzcie Jana, Pismo mówi, że od początku był święty (Łk 1:35, Mt 1:20). Chrzest Jezusa był jednak wyjątkowym, uroczystym wprowadzeniem w działalność mesjańską, a zstępujący na niego Duch Święty podczas chrztu jest jakby namaszczeniem i wprowadzeniem w publiczną aktywność[13]. Od tego momentu działający Duch w Jezusie zaczął przejawiać się z pełną mocą potwierdzając boski autorytet Jego służby[14].
            W Starym Testamencie namaszczenie Duchem Świętym oznaczało specjalną moc od Boga do wypełnienia szczególnej misji[15]. Misją mesjasza jest realizacja woli Bożej, w perspektywie której znajduje się cierpienie i śmierć na Krzyżu oraz późniejsze zmartwychwstanie. Dlatego namaszczenie Duchem Jezusa w tej mowie Piotra należy rozumieć jako potwierdzenie zbawczego charakteru misji pomazańca. Namaszczenie Jezusa nie pozostaje ukryte, ale objawia się przez wypędzanie demonów i cuda.
            Chrystus jest przedstawiony jako sprawiedliwy sługa Boży, który niszczy dzieła diabła i pomaga potrzebującym (w. 38), jednak mimo swojej dobroci zostaje zabity i ukrzyżowany. Słowo euergeteō, które przetłumaczono, jako „dobrze czyniąc” (w. 38) oznacza działanie właściwe władcy, bóstwu lub innej wpływowej osobie, która udziela darów lub okazuje miłosierdzie ludziom mający niższy status społeczny[16]
            Wprawdzie Piotr nie rozwija wątku cierpiącego sługi Bożego, ale może czynić aluzje do Sługi Jahwe z Księgi Izajasza 53 rozdz. Mimo wszystko nie powołuje się na żadne dowody Pisma poza stwierdzeniem w w. 43, że na Jezusa wskazują „wszyscy prorocy”. Jak pisze Werner de Boor, dla pogan dowody Pisma nie były tak istotne jak w przypadku Żydów[17]. Do środowiska pogańskiego najbardziej przemawiały fakty związane z działalnością Jezusa i Jego boskim autorytetem.   
            Działalność Jezusa oraz jego zmartwychwstanie zostało potwierdzone przez świadków tych wydarzeń, którymi są apostołowie i inni uczniowie. Zabity Jezus został wzbudzony z martwych przez Boga po trzech dniach i objawiał się wybranym przez siebie osobom(w. 39 – 41). Jak zauważa Gryglewicz, apostołowie po zmartwychwstaniu z Jezusem spożywali posiłek, więc Jezus nie był duchem ani jakąś zjawą czy złudzeniem, On zmartwychwstał i naprawdę żyje[18]. Wydaje się, że w mowie do pogan Piotr większy nacisk położył na cudowne przejawy mocy podczas publicznej służby Jezusa i Jego działalność po zmartwychwstaniu żeby uwierzytelniać posłannictwo. Roy B. Zuck stwierdza, że to Bóg objawiał swoją moc przez Jezusa, dając tym samym świadectwo Jego wiarygodności[19]. W ten sposób ukazana jest wielkość zbawienia i charakter Bożego Królestwa. Bóg przychodzi w Jezusie Chrystusie zniszczyć wszelką moc diabła i wszelkie owoce jego aktywności oferując ludziom zbawienie i odkupienie. Boże Królestwo już jest dostępne dla ludzi, czego gwarancją jest zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Jezusa oraz zesłanie Ducha Świętego.
            Należy zauważyć trzy etapy potwierdzenia misji Chrystusa, jakie przedstawia Piotr. Pierwszym z nich jest publiczna służba Jezusa i to, co On czynił (w 38). „Bóg był z nim” (Theos en meta autos). Jezus nie działał sam, ale wypełniał wolę swojego Ojca, na co niejednokrotnie się powoływał (J 5:19, J 5:30 J 8:28) już w czasie dorastania Jezusa czytamy że „łaska boża była nad nim” (Łk 2:40). Bóg przyznał się do Niego podczas chrztu (Łk 3:22) ludzie zdumiewali pod wpływem cudów i Jego mowy za sprawą działania Ducha Bożego w Nim (Łk 4: 32 4:36 – 37). Czynił także znaki w przyrodzie, jak np. ucieszenie burzy (Łk 8:22 – 25) lub przeklęcie nieurodzajnego drzewa figowego (Mt 21:18 – 22). Publiczna działalność Jezusa zostaje potwierdzona przez Boga we wszelki możliwy sposób przez cuda, przemawianie z mocą i święte bezgrzeszne życie.
            Drugim etapem potwierdzenia misji Jezusa przedstawionym przez Piotra jest Jego śmierć i zmartwychwstanie. Piotr szczególnie akcent kładzie na powstanie z martwych, które jest dowodem, że Jezus podobał się Bogu i „Bóg wzbudził Go trzeciego dnia” (w. 40). Po swoim zmartwychwstaniu wybrani świadkowie widzieli Jezusa rozmawiali z nim, a nawet spożywali z nim posiłki (Łk 24:13 – 35, 24:42). Bez zmartwychwstania nie ma zwiastowania o zwycięskim Jezusie, a tym bardziej Jezusie, który jest Panem oraz sędzią żywych i umarłych. Dopiero zmartwychwstanie uwiarygadnia Jezusa, jako zbawiciela i świadczy o tym, że Jego ofiara za grzechy została przyjęta. Piotr odwołując się do zmartwychwstania Chrystusa w domu Korneliusza mówi o czymś więcej niż tylko fizycznym przywróceniu życia, ale jak zauważa Bruce Milne, zmartwychwstanie Jezusa było triumfem nad śmiercią i powstaniem w nowym uwielbionym ciele[20]. Niewątpliwe właśnie na to wskazują słowa „pozwolił się objawić” (autos ginomai emphanes) i „ z Nim jedliśmy i piliśmy” (sunesthio kai sumpino autos). Zarówno w Nowym jak i w Starym Testamencie zdarzały się wcześniej powstania z martwych (J 11:44, Mt 9:18 – 26, Łk 7:11 – 17 2 Krl 4:34 – 36 2 Krl 13:21), ale zawsze były ograniczone do naturalnego ziemskiego ciała. Zmartwychwstanie Jezusa natomiast było nowym stworzeniem (1 Kor 15:20 – 21) i zapowiedzią przyszłego nowego świata.
            Trzecim etapem argumentacji Piotra jest odwołanie do Pisma, gdy mówi: „o Nim to świadczą wszyscy prorocy” (w. 43). Jak już wcześniej wspomnieliśmy apostoł nie mówi, o jakich proroków chodzi, ale późniejsze odwołanie do usprawiedliwienia na podstawie wiary w Jezusa pozwala nam przypuszczać, iż ma na myśli prorockie zapowiedzi łaski[21](Iz 53, Jr 23: 5 – 6). Jezus jest zapowiadanym przez Boga Mesjaszem, którego ofiara gładzi grzechy i pozwala cieszyć się Bożym pokojem w życiu człowieka. Wprawdzie Stary Testament nie mówił zbyt wiele na temat zgładzenia grzechów przez cierpienie Mesjasza po za kilkoma tekstami (Iz 53:11 Iz 42:7 Jr 31:34) to jednak idea triumfu i chwały pomazańca, a z nim Izraela była rozwinięta (Jr 23:5, 30:7 – 10 Dn 7;13 – 14). Wobec powyższych analiz możemy powiedzieć że argumentem Piotra są wszystkie prorockie zapowiedzi odpuszczenia win i nadejścia nowego przymierza łaski. Choć dla czytelnika mogą być one nie jasne, to jednak wobec całej służby Jezusa, Jego zmartwychwstania i wniebowstąpienia łączą się w jedną całość.

Znaczenie tytułu „sędzia” w kontekście trzeciej mowy Piotra
Jezus z Nazaretu jest także nazwany w (w. 42) „Sędzią żywych i umarłych” (krites zao kai nekros). W Starym Testamencie to Bóg najczęściej jest przedstawiany jako sędzia (Rodz 18:26, Pwt 1:17, Ps 50:4, 75:7). Bruce Milne zauważa, że gdy stare przymierze chyli się ku końcowi na znaczeniu zyskuje sąd Boży, który jest utożsamiany z Dniem Pańskim podczas objawienia Bożego panowania[22] ( Am 5:18, Ml 4). Podobny sposób zwiastowania stosuje apostoł Paweł przemawiający do pogan (Dz 17:31) . W Nowym Testamencie Jezus zwraca uwagę, że „Ojciec nikogo nie sądzi, lecz wszelki sąd przekazał synowi” (J 5:22). Być może funkcja sędziowska Jezusa była łączona przez Piotra z tytułem „Syna Człowieczego przychodzącego na obłokach” (Mt 26:64, 25:31 Mk 13:26, Mk 14;26). Sam Jezus mówił, że w ten dzień będą przed nim zgromadzone wszystkie narody. Szczególnie dla pogan funkcja sędziowska Jezusa nad wszystkimi ludźmi miała istotne znaczenie. Niektórzy mogli myśleć, jaki jest związek między poganami, a Żydowskim Mesjaszem? Otóż taki, że zmartwychwstały i uwielbiony Jezus jest Panem i sędzią wszystkich. On sprawuje władzę i każdy człowiek będzie musiał zdać przed Nim sprawę, dlatego wszyscy są wezwani do posłuszeństwa ewangelii, bez wyjątku, zarówno Żydzi jak i poganie.
 W przemówieniu Piotra do pogan mocniej są zaznaczone boskie funkcje Jezusa z Nazaretu niż w przemówieniach do Żydów.  Szczególnie podkreślone jest panowanie Jezusa nad wszystkim i odpowiedzialność przed Nim wszelkiego stworzenia. Zmartwychwstały Jezus jest uwielbionym i wywyższonym Panem powracającym na sąd, dlatego trzeba w niego wierzyć, by dostąpić odpuszczenia grzechów. Chociaż Piotr nigdzie w mowie do pogan nie wspomina o wniebowstąpieniu, to jednak Jezus powracający na sąd jest Jezusem wyniesionym do Chwały, którego Bóg wzbudził z martwych, a teraz sprawuje władzę po Prawicy Bożej. Potwierdzeniem prawdziwości zwiastowania jest późniejsze wylanie Ducha Świętego na zebranych (Dz 10:44). Bóg przyznaje się do Jezusa podobnie jak w dzień pięćdziesiątnicy. Uwielbiony Jezus siedzący po Prawicy Boga posyła Ducha Świętego jak obiecał (J 16:7).
            Odpuszczenie grzechów następuje przez wiarę w „imię Jego”. Jezus jest ukazany, jako pośrednik zbawienia (w. 43),  któremu Bóg powierzył ratunek wszystkich ludzi (Łk 10:22). Jego imię jest nadzieją dla grzeszników. Jak pisze Langkammer, to Jezus przynosi zbawienie, a przesłanie o Nim jest drogą do Jego osiągnięcia: trzeba je przyjąć, by ta łaska mogła skutecznie działać[23]. Roy B Zuck stwierdza, że cierpienie i śmierć Chrystusa umożliwiły Mu nabycie ludu, który będzie służył Panu. Dlatego w Dziejach Apostolskich mamy wiele odniesień do wydarzeń w Imię Jezusa jak: chrzest (2:38), zbawienie (4:10), uzdrowienie (9:34) pokój (10:36), chrzest w Duchu Świętym (10:47), zagrożenie życia (15:26) wypędzanie demonów (16:18). To wszystko dowodzi, że to właśnie Jezus jest fundamentem i gwarantem zbawienia[24].  Wiara chrześcijan jest chrystocentryczna do tego stopnia, że Jezus jest dla nich Bogiem przynoszącym odpuszczenie grzechów i Dar Ducha Świętego.  




[1]
                William Barclay, Dzieje Apostolskie… ,s. 125.
[2]
                Tamże, s. 125.
[3]
                Werner de Boor, Dzieje Apostolskie… ,s. 200.
[4]
                Materiały Pomocnicze Do Wykładów z Biblistyki, Tom V, Praca Zbiorowa… , s.148.
[5]
                Tamże, s. 149.
[6]
                Paul J. Achtemeier, Encyklopedia Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, s. 888.
[7]
                Paul J. Achtemeier, Encyklopedia Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, s. 889.
[8]
                Roy B. Zuck, Teologia Biblijna Nowego Testamentu…, s. 137.
[9]
                Tamże, s. 137.
[10]
                Tomasz Węcławski, Elementy Chrystologii, Księgarnia Św. Wojciecha Poznań 1988, s. 11

[11]
                Ks. Józef Kudasiewicz, Teologia Nowego Testamentu, Tom I, Wydawnictwo KUL 1986, s. 106.
[12]
                Ks. Feliks Gryglewicz, Teologia Nowego Testamentu ,Tom III, s. 10.
[13]
                Jezus Chrystus Historia i Tajemnica, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Lublin 1988, s. 122.
[14]
                Roy B. Zuck, Teologia Biblijna Nowego Testamentu… , s.118.
[15]
                Jezus Chrystus Historia i Tajemnica, Towarzystwo…, s. 122.
[16]
                Craig S Keener, Komentarz historyczno – kulturowy do Nowego Testamentu … , s. 261.
[17]
                Werner de Boor, Dzieje Apostolskie… s. 203.
[18]
                Materiały Pomocnicze do Wykładów z Biblistyki, Tom V, Praca Zbiorowa… ,s. 149 .
[19]
                Roy B. Zuck, Teologia Biblijna Nowego Testamentu… ,s. 151.
[20]
Bruce Milne, Poznaj Prawdę. Kompendium teologii chrześcijańskiej, Wydawnictwo Areopag, s. 119 .
[21]
                Craig S Keener, Komentarz historyczno – kulturowy do Nowego Testamentu …, s. 261.
[22]
                Bruce Milne, Poznaj Prawdę. Kompendium teologii chrześcijańskiej…, s. 243.
[23]
                Hugolin Langkammer OFM, Wprowadzenie do Ksiąg Nowego Testamentu, wydanie poszerzone, Wrocław 1990, s. 422.
[24]
                Roy B. Zuck, Teologia Biblijna Nowego Testamentu…, s. 131.

Brak komentarzy:

Łączna liczba wyświetleń